Waarde voor onze natuurlijke omgeving

Kraanwater is een natuurproduct. Hoe schoner onze omgeving, hoe minder wij het water hoeven te zuiveren. Daarom willen we water duurzaam winnen, met respect voor het watersysteem en in balans met de omgeving, om onze klanten nu én later te voorzien van goed en genoeg drinkwater.

Als drinkwaterbedrijf hebben wij impact op de natuurlijke omgeving: we onttrekken jaarlijks bijna 380 miljoen miljoen m³ grondwater en hebben circa 50.000 kilometer aan leidingen in de ondergrond liggen. Daarnaast verbruiken we met onze activiteiten veel energie, stoten we broeikasgassen uit en produceren we afval.

Vanwege deze impact dragen we een belangrijke verantwoordelijkheid voor een schone omgeving. Dat doen we door onze bronnen en de natuur te beschermen tegen verontreinigingen. Bovendien vinden we het als maatschappelijke organisatie belangrijk dat flora en fauna zich kunnen ontwikkelen en zien we de recreatieve waarde van natuur. Onze energie komt van Europese windmolens. Ook wekken wij zelf duurzame energie op en werken we aan het reduceren van onze uitstoot van broeikasgassen. We hergebruiken onze restromen en dragen daarmee bij aan een circulaire economie en duurzaam terreinbeheer.

Onze leveringsplicht in combinatie met onze verantwoordelijkheid voor de natuurlijke omgeving zorgt soms voor dilemma’s. Enerzijds willen we water winnen voor de productie van drinkwater, anderzijds willen we voorkomen dat op enkele locaties in de ondergrond verdroging ontstaat. Zeker in droge periodes is de waterbeschikbaarheid soms een behoorlijke uitdaging.

Beschermen en verbeteren kwaliteit grondwaterbronnen

Als drinkwaterbedrijf hebben we de taak de grondwaterkwaliteit te monitoren, analyseren en het water te zuiveren tot schoon drinkwater. Onze ambities op het gebied van waterkwaliteit zijn in lijn met de doelen van de Kaderrichtlijn Water (KRW). Deze doelen van de Europese Commissie stellen kwaliteitseisen aan grond- en oppervlaktewater en zijn erop gericht om met zo eenvoudig mogelijke zuivering drinkwater te produceren. De KRW-doelen moeten in 2027 worden behaald, en daar zetten we ons met partijen uit de watersector en andere betrokkenen voor in.

Het beschermen van onze grondwaterbronnen is een belangrijke strategische pijler voor Vitens. Grondwater is immers onze primaire grondstof. We willen hier dus zo veel mogelijk controle over hebben. Maar het beschermen van grondwaterbronnen is een complexe zaak. Grondwater stroomt diep in de grond van ver weg over honderden jaren langzaam onze drinkwaterbronnen in. Bovengronds vinden er tegelijkertijd allerlei activiteiten (wonen, landbouw, industrie, et cetera) plaats die de kwaliteit van het grondwater beïnvloeden. Op deze activiteiten heeft Vitens weinig controle: het gaat immers over gronden waarover Vitens geen zeggenschap heeft. We vertrouwen dan ook voor een deel op adequaat beschermingsbeleid dat door (lokale) overheden wordt opgesteld, en de naleving en handhaving daarvan. Maar we werken zelf ook hard aan bronbescherming. Zo agenderen we het belang van bronbescherming in het politieke en maatschappelijke debat, beheren we onze gebieden op een duurzame manier en werken we samen met partijen in onze directe omgeving om de leefomgeving (en daarmee onze bronnen) schoon te maken. Een mooi voorbeeld hiervan is de samenwerking met boeren in ‘Boeren voor drinkwater’. Door deze boeren te helpen hun bedrijfsvoering te verduurzamen, voorkomen we uitspoeling van nitraat in onze grondwaterbronnen.

Vanwege de afhankelijkheid van andere partijen voor het schoonhouden van onze bronnen, is het voor Vitens niet mogelijk om een KPI te formuleren die uiteindelijk zorgt voor volledige bescherming van onze bronnen. Omdat we toch onze invloed op het thema willen kunnen operationaliseren, hebben we gekozen te rapporteren over het aantal ‘beschikbare schone bronnen’. Deze KPI geeft ons inzicht in de kwaliteit van het grondwater in onze bronnen. Hiermee dekt hij niet het complete thema bronbescherming af, maar is het wel de meest cruciale stap erin. De informatie over grondwaterkwaliteit vormt namelijk de basis voor allerlei beschermingsinterventies en -beleid. Zo helpt het in onze lobby voor passend beschermingsbeleid en bij maatregelen die nodig zijn om de kwaliteit van onze bronnen in stand te houden of te verbeteren.

Nieuwe KPI’s voor onze reserves

Drinkwaterbedrijven zoals Vitens hebben hebben de taak om te zorgen voor voldoende vergunde wincapaciteit in hun distributiegebied. Vanuit financieel-, risico- en kwaliteitsoogpunt is het van belang om een effectieve reservehoeveelheid aan vergunningen en vergunningcapaciteit aan te houden. Op die manier kunnen we snel inspelen op onverwachte veranderingen in de watervraag. 

Om beter inzicht te krijgen in onze reserves en deze te rapporteren, werken we sinds 2019 met twee nieuwe KPI's. Allereerst de KPI Aantal clusters met negatief ‘Operationeel verschil’ (OV). Dit is de operationele reservecapaciteit: het verschil tussen de beschikbare productiecapaciteit en de productiebehoefte. In 2019 waren er acht clusters met een negatief operationeel verschil. Dat betekent nog niet direct dat er te weinig water geleverd kan worden aan de klanten in deze clusters. Er wordt standaard een reservecapaciteit van 10% (sectorbreed beleid) gehanteerd om onverwachte vraagstijging op te vangen. De acht clusters met negatief operationeel verschil kunnen dus nog voldoen aan de watervraag, maar moeten gebruikmaken van deze reservecapaciteit. 

De andere nieuwe KPI is het aantal clusters met onvoldoende ‘Niet-operationele reserves’ (NOR). Dit is het verschil tussen wat we maximaal mogen produceren en de beschikbare productiecapaciteit. De NOR is bedoeld om de beschikbare productiecapaciteit snel aan te kunnen vullen (dat wil zeggen veel sneller dan een volledig traject van onderzoek, vergunning tot en met bouw te doorlopen) als het operationeel verschil op een te laag niveau komt. In 2019 had Vitens zeven clusters met onvoldoende niet-operationele reserves.  

Meten en monitoren

Om onze bronnen schoon te houden, monitoren we voortdurend bij onze winlocaties. Met een early warning-systeem kijken we naar ontwikkelingen rond onze bronnen en weten we op tijd waar zich mogelijke verontreinigingen voordoen en proberen we de bron op te sporen. Ook kijken we naar het percentage ‘voldoende en schone bronnen’, op basis van de ruwwaterkwaliteit. In 2019 vielen 26 van de 109 winningen in de categorie ‘slechte kwaliteit’ (24 procent). Deze informatie over grondwaterkwaliteit vormt de basis voor allerlei beschermingsinterventies en -beleid. Zo helpt het in onze lobby voor passend beschermingsbeleid en bij maatregelen die nodig zijn om de kwaliteit van onze bronnen in stand te houden of te verbeteren.

In 2019 hebben we een grondwaterindicator ontwikkeld. Deze tool brengt aan de hand van de hoeveelheid zuiveringstappen in beeld hoe verontreinigd grondwater op een locatie is. Hierbij kan het gaan om zowel antropogene stoffen (vervuiling door menselijke invloeden) als stoffen die van nature in de bodem aanwezig zijn. Deze data verschaffen belangrijke informatie voor het vergelijken van bronnen en het nemen van maatregelen, zoals extra zuiveringsstappen of het sluiten van een winning. Deze grondwaterindicator willen we in 2020 verder optimaliseren.

Voorkomen en terugdringen van verontreiniging

In 2019 hebben we samen met het Interprovinciaal Overleg (IPO), Land- en Tuinbouworganisatie (LTO) en Vewin het nitraatdossier uit 2017 onder de loep genomen. Conclusie was dat pogingen om meer agrariërs te interesseren voor het verminderen van de nitraatuitspoeling helaas nog te weinig hebben opgeleverd. We maken ons dan ook zorgen of de beoogde doelstellingen van de bestuursovereenkomst worden bereikt. In 2020 gaan we kijken hoe we het nitraatactieprogramma beter kunnen vormgeven. Daarnaast zijn we dit jaar aangeschoven bij landelijke versnellingstafels voor het tegengaan van opkomende stoffen in oppervlaktewater, door betere aanpak van industriële lozingen. Met onder meer Rabobank en ASR hebben we een bodemindex ontwikkeld voor de landbouw. Deze tool moet aanzetten tot duurzamer bodembeheer en daarmee een gezonder watersysteem. De bodemindex is in 2019 bij enkele tientallen boeren getest.

Natuurbeheer: bevorderen gezonde bodem en ecosysteem

Een schone omgeving voorkomt verontreinigingen in onze grondwatervoorraden. Als drinkwaterbedrijf beheren we circa 2.600 hectare natuur. Het bevorderen van een gezonde bodem en een gezond ecosysteem in onze waterwingebieden staan daarbij centraal. We zorgen dat de negatieve effecten van onze activiteiten zo veel mogelijk beperkt blijven en voegen waar het kan waarde toe aan de natuur, bijvoorbeeld met het creëren van meer biodiversiteit en ruimte voor verschillende diersoorten. Met optimale inrichting van alle terreinen proberen we bestaande natuurwaarden en biodiversiteit te behouden en waar mogelijk te vergroten.

Natuurbeleid vastgesteld

In 2019 hebben we als Vitens ons natuurbeleid geactualiseerd. Met betrekking tot natuur onderscheiden we bij Vitens vier rollen:

  1. Natuurbeheerder: vergroten van natuurwaarde en biodiversiteit in de terreinen die we in beheer hebben 

  2. Watermaker: water winnen met zo min mogelijk impact op de omgeving

  3. Maatschappelijk partner: samenwerken met stakeholders en omwonenden om geschikte functiecombinaties te creëren en draagvlak voor de winning te behouden

  4. Natuurinclusief bouwer: toevoegen van waarde voor natuur met onze bouwprojecten

Natuurontwikkeling Betuwe
In 2019 heeft Vitens zich ingezet voor natuurontwikkeling rond het waterwingebied Kolff in de Betuwe. We hebben onder meer het waterpeil verhoogd, percelen natuurvriendelijk ingericht en gezorgd dat het restwater van de waterwinning wordt geleverd aan Staatsbosbeheer voor de ontwikkeling van natuur. Lees hier meer over project Kolff.

In onze rol als watermaker hebben we dit jaar gekeken naar het ontwikkelen van nieuwe waterwinningen met zo min mogelijk impact op de omgeving. Samen met de provincie Utrecht hebben we een verbindingszone aangelegd tussen onze waterwinlocatie Soestduinen en de heide van vliegbasis Soesterberg. 

Ook bij het bouwen van nieuwe productiebedrijven kijken we naar de impact op natuur en omgeving. We richten onze gebouwen en terreinen zo in dat ze ten goede komen aan de natuur. De stikstofcrisis in 2019 heeft invloed gehad op onze activiteiten. Bouwprojecten voor nieuwe locaties liepen vertraging op. Tegelijkertijd vinden we terugdringen van de stikstofdepositie erg belangrijk. In sommige gebieden hebben we door hoge stikstofdepositie sterk verzuurde terreinen, waardoor eiken in de bossen afsterven.

In 2019 zijn we gestart met het delen van ons concept ‘Panorama Waterland’ met stakeholders, een toekomstig en klimaatbestendig winconcept. Uitgangspunt hierbij is om een gebied rondom een waterwinning zo in te richten dat het ook meerwaarde heeft voor andere functies, zoals landbouw en natuur, en deze functies goed te integreren. Hiermee vergroten we de ‘waterkoek’ voor alle gebruikers in het gebied. In 2020 willen we met stakeholders in gesprek over daadwerkelijke toepassing van het concept.

Valorisatie reststoffen

De circulaire economie is een belangrijk onderdeel van onze bedrijfsvoering. Bij de productie van drinkwater halen we verschillende reststoffen uit het grondwater. De drie belangrijkste zijn humuszuren, kalkkorrels en waterijzer. Kalk kan bijvoorbeeld worden ingezet in cement en humuszuren als bodemverbeteraar en natuurlijke gewasbescherming in de landbouw.

Wanneer we reststoffen niet zelf kunnen gebruiken, kijken we hoe we ze commercieel kunnen benutten. Begin 2020 hopen we een meststof van waterijzer op de markt te lanceren, een alternatief voor de synthetische meststof ijzerchelaat in de perenteelt. Daarnaast kunnen humuszuren een belangrijke rol spelen in de vermindering van het gebruik van schadelijke gewasbeschermingsmiddelen.

Recycling bedrijfsafval en leidingen

Naast de reststromen bij ons productieproces kijken we ook naar recycling van het afval dat we produceren bij onze bedrijfsvoering, van oude leidingen tot koffiebekertjes. Dat doen we in samenwerking met REMONDIS B.V., onze afvalverwerker. Al in 2018 ondertekenden we met andere drinkwaterbedrijven het samenwerkingsverband ‘Blauwe Netten’. Hiermee zet Vitens stappen in het ontwikkelen van een grondstoffenpaspoort, een methodiek die nauwkeurig monitort welke materialen we in de bodem stoppen en hoe we die aan het eind van hun levensduur weer kunnen hergebruiken.

Waterbeschikbaarheid

Naast het beschermen van onze bronnen en onze taak als natuurbeheerder zetten we ook in op het beïnvloeden van de vraagkant. Immers: hoe lager de watervraag, hoe minder druk op onze grondwatervoorraden en op de natuur. Zeker met oog op de verwachte stijging van de watervraag ligt in het beperken van het waterverbruik een belangrijke opgave.

Gevolgen droogte en hitte

Net als in 2018 was er in 2019 veel media-aandacht voor de droogte en de hoge temperaturen. Ook Vitens heeft zich laten zien in de publiciteit. In verschillende media kwamen de overschrijdingen van onze onttrekkingsvergunningen ter sprake. In de berichtgeving legden we uit dat deze overschrijdingen onvermijdelijk waren vanwege onze leveringsplicht. Daarnaast hebben we in kritieke periodes opgeroepen om zuinig te zijn met water. Via onze sociale-mediakanalen en krantenberichten hebben we laten zien welke uitdagingen de droogte veroorzaakt en wat onze klanten kunnen doen om de drinkwatervoorziening te ontlasten.

Water besparen

Onderzoek waterbewustzijn

Aandacht voor waterbewustzijn en waterbesparing is niet alleen ’s zomers, maar het hele jaar lang een belangrijk thema voor ons. Begin 2019 heeft Kantar Public in opdracht van Vitens onderzoek gedaan naar het bewustzijn van onze klanten over hun watergebruik. Belangrijkste uitkomst was dat klanten vaak denken veel minder water te gebruiken dan ze daadwerkelijk doen. Het gemiddelde waterverbruik per persoon ligt per dag op circa 120 liter, terwijl onze klanten gemiddeld denken dagelijks 60 liter te gebruiken.

Op basis van het onderzoek hebben we begin april onze publiekscampagne ‘Zuinig op ons water’ gelanceerd. Daarnaast besteedden we aandacht aan het beschermen van drinkwaterbronnen, bijvoorbeeld door klanten op te roepen geen medicijnresten door het toilet te spoelen. Dit kwaliteitsaspect sneeuwde echter onder door de aandacht voor de waterbeschikbaarheid vanwege de droge zomer.

Daarnaast hebben we in 2019 kinderen betrokken bij bewuste omgang met water. Dat deden we onder meer via onze online serious game Water Battle. Daarnaast hebben we samen met alle drinkwaterbedrijven in Nederland Kraanwaterdag georganiseerd: een dag waarin we samen met basisscholen kraanwater centraal hebben gezet en leerlingen hebben gestimuleerd gezond kraanwater te drinken en er zuinig mee om te gaan. Uit onze samenwerking met Waterschap Vallei en Veluwe, Raad van Kinderen en Missing Chapter Foundation is een aantal vernieuwende ideeën ontstaan om water te besparen. Zo kwam de Raad van Kinderen met het idee voor wc-stickers: een sticker voor de grote knop (6 liter) en voor de kleine knop (3 liter). De stickers hangen in toiletten op kantoren van Vitens en willen we ook beschikbaar maken voor klanten.

Watervraag beperken

In 2020 wordt in Nederland een nieuwe beleidsnota Drinkwater opgesteld. Hierin willen we samen met de sector concrete doelen opnemen, onder meer op het gebied van waterbesparing. Data uit het klantonderzoek van 2019 vormen een mooie basis voor het verder opstellen van onze eigen doelen om de watervraag van onze klanten te beperken. De grote vraag is hoe we gerichter kunnen sturen op waterbesparing en tot waar we onze verantwoordelijkheid nemen.

In 2019 hebben we een digitale tool ontwikkeld waarmee onze klanten hun waterverbruik kunnen invullen. Deze tool moet inzicht bieden in het waterverbruik en klanten bewust maken van water dat ze wekelijks verbruiken. Dit jaar hebben iets meer dan 100.000 klanten de tool gebruikt. In 2020 willen we verder inzichtelijk krijgen hoeveel water personen exact verbruiken en waaraan. We willen onder meer data over de grootte van huishoudens koppelen aan de gegevens van watermeters. Hiermee kunnen we op zoek gaan naar relevante partners die samen met ons consumenten kunnen adviseren om zuinig om te gaan met water.

Niet in rekening gebracht gebruik (NIRG)

Ook zelf kijken we hoe we water kunnen besparen. Onder andere door ons Niet in rekening gebracht gebruik (NIRG) omlaag te brengen. Dit water blijft hangen tussen de productielocatie en de watermeter van de klant en wordt dus niet afgerekend. Het NIRG is verklaarbaar door bijvoorbeeld schoonmaakwerkzaamheden van het leidingnet, spui-activiteiten van de brandweer, leidingbreuken en onbekende lekken.

Hoe lager de NIRG, hoe leveringszekerder we zijn. Immers: water dat we onderweg niet verliezen, kunnen we leveren aan de klant. We hielden in het jaarplan 2019 rekening met 6,0 procent NIRG. In 2019 komt het NIRG voorlopig uit op 5,9 procent en is daarmee lager dan het definitieve NIRG-percentage over 2018 (6,5 procent)*.

Om beter zicht te hebben op de NIRG gaan we in 2020 het leidingnet van circa 50.000 kilometer in segmenten indelen. Aan het begin van een gebied plaatsen we een meter, zodat we weten hoeveel water er een wijk inkomt en wat de klant afrekent. Constateren we een verlies en dus een mogelijk lek, dan trekken we met onze lekdetectie – bijvoorbeeld warmtecamera’s – een wijk in.

*Het werkelijk NIRG over 2018 (na facturering van 99,6 procent van levering aan klanten) is hoger uitgekomen dan gerapporteerd in de jaarrekening 2018 (6,5 procent vs. 6,3 procent). Het totaal ingeschatte waterverbruik en vastrecht per ultimo 2018 dat in 2019 zou worden gefactureerd is 0,2 procent te hoog geweest ten opzichte van de werkelijke facturatie (€ 197,3 miljoen op een totaal van € 197,8 miljoen). Het NIRG van 5,9 procent over 2019 (45 procent van de levering aan klanten is gefactureerd) is een voorlopige berekening.

Energie en klimaat

Vitens zet zich in voor een zo duurzaam mogelijke bedrijfsvoering. We proberen ons energieverbruik zo veel mogelijk te vergroenen en onze CO2-voetafdruk te beperken. Hiermee willen we bijdragen aan de doelen die zijn gesteld in het landelijke Klimaatakkoord om de opwarming van de aarde tegen te gaan, zoals het beperken van de CO2-uitstoot in Nederland met 49 procent in 2030. Als grootverbruiker van energie kijken we als drinkwaterbedrijf kritisch naar ons energieverbruik en onze CO2-uitstoot.

Duurzaam opgewekte energie

In 2019 hebben we 167 gigawattuur energie verbruikt. Het overgrote deel daarvan is ingezet voor het oppompen van grondwater, en de zuivering en distributie van het drinkwater. Op de locaties waar we energie verbruiken, proberen we zo veel mogelijk zelf energie op te wekken. Dat doen we hoofdzakelijk met methaanverbranding en deels met zonnepanelen. In 2019 hebben we 4,7 gigawattuur energie duurzaam opgewekt, waarvan 3,39 gigawattuur via methaanverbranding.

De KPI voor de opwek van eigen energie om eind 2019 een projectcontract te hebben liggen, is niet gehaald. Er wordt inmiddels wel gewerkt aan een businesscase om 0,8GWh/j aan zonnepanelen te installeren. Deze is in de loop van 2020 af.

CO2-emissies

Met onze activiteiten hebben we een CO2-voetafdruk. Bij drinkwaterbedrijven worden voornamelijk de broeikasgassen CO2 en CH4 uitgestoten. Deze gassen kunnen vrijkomen tijdens de grondwaterwinning of de zuivering van het water. Vitens wil haar negatieve impact op de planeet verkleinen. Daarom zetten we steeds meer in op het afvangen van methaan dat bij ons productieproces vrijkomt. Door dit methaan in te zetten als energie voor onze bedrijfsvoering reduceren we onze CO2-uitstoot.

Om transparanter te kunnen zijn over onze negatieve impact en de verbeteringen die we op dat vlak maken, ontwikkelen we een KPI op onze COemissie(reductie). Deze is onderdeel van het energie- en emissiebeleid dat in 2020 wordt opgesteld. Dit betekent dat we vanaf volgend jaar zullen rapporteren op onze COemissie(reductie).

Duurzame ambities

In 2019 zijn we er helaas niet in geslaagd om onze duurzame ambities waar te maken. Dat kwam vooral omdat duurzaamheid door uitdagingen rondom droogte lang niet altijd top of mind was. We hebben veel mankracht moeten inzetten op de uitbreiding van onze reserves en het op orde brengen van de infrastructuur. Daarnaast is er veel capaciteit gezet op de transformatie en implementatie van SAP. Door deze prioriteiten lag er minder focus op het halen van de doelstelling voor eigen energieopwekking, vermindering van CO2-uitstoot en andere duurzaamheidsplannen.

In het voorjaar van 2020 gaan we een nieuwe strategie opstellen op het gebied van duurzaamheid. Hierin staan het verder opwekken van groene energie, terugdringen van onze CO2-voetafdruk en de circulaire economie centraal. Naast het stellen van doelen is het zaak dat we deze doelen ook halen. Wij richten ons op het ten minste behalen van de doelen in het landelijk klimaatakkoord. Momenteel worden er plannen gemaakt om het aantal zonnepanelen op productielocaties verder omhoog te brengen.